Willa Chaima Frydmana

Drewniana willa, zwana przez lokalną społeczność Czarnówką, jeszcze niedawno zwracała uwagę swoją dużą ciemną bryłą. Stała w Falenicy, na rogu ul. Jagienki i Patriotów (67/69), jej przedwojenny adres to Aleja Józefa Piłsudskiego 10. Taki pojawił się w przewodniku po linii otwockiej pt. Letniska Falenickie oraz w powszechnie używanej książce telefonicznej Warszawy i okolic na lata 1939/40, jako skład desek Chaima Frydmana. Magazyn zapewne był gdzieś w pobliżu dużej willi, obszerna działka mieściła także mniejszy, drewniany dom parterowy, stojący w głębi do dziś.

Dom był duży, na planie prostokąta, piętrowy z wysokim dachem i trzema dwukondygnacyjnymi werandami, jedną w szczycie i dwiema usytuowanymi dość nietypowo względem słońca bo od północno-wschodniej strony, podczas gdy zwykle letniskowe domy stawiano tak, by południowe słońce wpadało na werandy. Bardzo możliwe, że któryś z lokali mieścił w sobie sklep czy biuro handlowe i ważny był bezpośredni dostęp do domu od strony ulicy. Być może dla letników, którzy prawdopodobnie tu przyjeżdżali, istotniejsze od słonecznej kąpieli było uczestniczenie w życiu miasteczka, a werandy służyły jako punkty obserwacyjne do śledzenia sytuacji na peronach dworca kolejowego – centrum kulturalnego, towarzyskiego i biznesowego.

Willa usytuowana była na wprost dworca kolejowego w Falenicy, po jego zachodniej stronie.
Fot. 2018

Willa miała jeszcze jedną, wyróżniającą spośród innych, ciekawostkę architektoniczną – zewnętrzną, zabudowaną szalówką klatkę schodową, przylegającą do ściany szczytowej budynku, od wschodnio-południowej, najbardziej nasłonecznionej strony. Trudno powiedzieć, czy tak ją zbudowano od razu, czy pierwotnie była tu kolejna piętrowa weranda, a dodatkowe schody w jej miejscu wymusiło późniejsze użytkowanie. 

Nawet kiedy willa, opuszczona przez lokatorów, jeszcze tkwiła uparcie pośród drzew, patrząc na nią niełatwo było wyobrazić sobie jej pierwotny wygląd. Liczne budki i dobudówki, dawne odkryte werandy zabudowane rozmaitymi materiałami, spowodowały zatarcie obrazu. 

Taki był powojenny los większości komunalnych domów, aby ocieplić mieszkania czy powiększyć skromny metraż lokatorzy działali według własnego gustu i możliwości, a czasem według wytycznych. Tuż po wojnie, kiedy rodzinom przydzielano niewielkie lokale w opuszczonych budynkach – tych, którym udało się przetrwać czas rozbiórek i pożarów – władze administrujące nieruchomością czasem same wydawały polecenia zmian. W Archiwum Państwowym zachowały się protokoły oględzin domów administrowanych przez Gminę Letnisko Falenica z 1948 roku. Komisja powołana przez Zarząd Gminy podejmowała decyzję, jakiego rodzaju remonty należy wykonać, przydzielała określoną ilość materiałów, zwykle papy i lepiku na pokrycie dachu, oraz wydawała dyspozycje, np.: „rozebrać resztki werandy bliźniaczej i kosztem uzyskanego materiału postawić omawiany ustęp”. Prace czasem wykonywała ekipa gminna, często lokatorzy mieli obowiązek zrobić wszelkie naprawy na własny koszt.

Być może dom Chaima Frydmana właśnie wtedy został przebudowany i zyskał dodatkową zewnętrzną klatkę schodową, chociażby dla lepszej komunikacji i bezpieczeństwa przeciwpożarowego – zapewne liczba zakwaterowanych w nim rodzin była duża.

Willa, jaka pozostała na fotografiach, zrujnowana i przebudowana, musiała być kiedyś atrakcyjną budowlą. Nie znalazłam w archiwach źródła nazwy, „Czarnówka” pojawiała się w przekazach mówionych mieszkańców Falenicy. Ostatnio, w przestrzeni medialnej zaczęto używać nazwy „Czarnuszka”. Piotr Grzegorczyk, autor notatki w Gazecie Wawerskiej, napisał ją na podstawie rozmowy z synem Alfreda Kobusa, który reprezentował interesy spadkobierców właściciela, opiekował się całą nieruchomością, można zatem przyjąć podaną historię rodziny i domu oraz nazwę willi jako prawdziwą.

O falenickich Frydmanach zachowało się nieco informacji, całkiem sporo w porównaniu z innymi żydowskimi mieszkańcami linii otwockiej, o których istnieniu świadczy tylko nazwisko zapisane na mapie, czy na liście opuszczonych nieruchomości. Śladu osób nieposiadających zbyt wiele próżno szukać.
Chaim Frydman miał wysoką pozycję w społeczności lokalnej, zarówno żydowskiej, polskiej czy niemieckiej. Był poważnym przedsiębiorcą, z desek, którymi handlował, korzystali wszyscy,  szczególnie tu, gdzie budownictwo drewniane rozwijało się w latach 20. i 30. niezwykle burzliwie. Zapewne kupowali u niego prywatni inwestorzy, ale obsługiwał też poważniejsze przedsięwzięcie gminne – dostarczał na kredyt drewno, potrzebne do budowy szkoły w Falenicy, w 1930 roku zaksięgowano spłatę wystawionego przez niego weksla za drewno na 1000 zł.  
Drugi skład materiałów drzewnych i opałowych w Falenicy prowadził na placu PKP H. Goldsztajn. Jego syn Baruch poślubił później, już w czasie wojny, jedną z córek Chaima, zapewne rodziny były zaprzyjaźnione i raczej współpracowały w biznesie niż rywalizowały ze sobą.
Chaim Frydman należał do Zarządu Gminy Letnisk Falenickich, wiemy o tym dzięki fotografii, opublikowanej przez Jadwigę Dobrzyńską w książce Falenica moja miłość. I choć trudno zidentyfikować z całą pewnością jego osobę bo opis jest niepełny, zdjęcie i podany skład uświadamia, że należał do elity wielokulturowego miasteczka.

W książce Jadwigi Dobrzyńskiej pod fotografią widnieje podpis: Zarząd Gminy Letnisko-Falenica 1928-1931. 1-szy rząd na dole: Stefan Wronko, ks. Mieczysław Królak, wójt Franciszek Szymański, Ignacy Sztebholc, Abraham Grynberg; 2-gi rząd na górze: Marian Fuks, Jan Szałas, Alojzy Piotrowski, Antoni Haczyński, Chaim Frydman, Konstanty Ozdobiński, Beniamin Peregoł

W gminie Letniska Falenickie kilka nieruchomości należało do osób o nazwisku Frydman: Chaim Josek był właścicielem domu na Piłsudskiego 26, Szmerek na Leśnej 7 w Falenicy Skarb (dziś to Michalin), a Jankiel Frydman posiadał dom na obszernej posesji przy ulicy Kwiatowej 6 w Michalinie.
Czy była to jedna rodzina, nie wiemy.

O kilku willach letniskowych, należących do ojca, wspomina córka Chaima – Guta w relacji powojennej, zachowanej w Księdze Pamięci Falenicy. Opisuje także losy rodziny w getcie falenickim i warszawskim, ślub z Baruchem, ukrywanie się pod werandą michalińskiej willi. 

Guta, zwana też Gitlą, albo Kryśką – we wspomnieniach Ireny Kuklewiczowej z domu Wronko, której rodzina zamieniła się z Frydmanami na domy podczas wielkich przeprowadzek, gdy okupant ogłosił granice getta – przeżyła wojnę. Jej mąż także, oboje dzięki fałszywym dokumentom, a właściwie dzięki pieniądzom rodziców, za które można było kupić nową tożsamość, lekarstwa na tyfus, na który zapadła Guta, a pewnie też opłacać kryjówki i milczenie wielu osób. 

Po wojnie wyjechali do Izraela.

Być może więcej będziemy wiedzieć o rodzinie Frydmanów i całej społeczności przedwojennej Falenicy, gdy uda się wreszcie przetłumaczyć na język polski i wydać Sefer Falenic w całości.

Willa Czarnówka spaliła się latem 2020 roku, pozostał mały dom zwany Andrzejówką, oraz jeden z domów letniskowych w Michalinie – obecnie w niezbyt dobrym stanie. Dwa inne, choć przetrwały wojnę, później zniknęły.

„Andrzejówka” – taką nazwę miał, stojący do dziś, mały dom na posesji Chaima Frydmana – informację podał syn pełnomocnika i zarządcy spadkobierców nieruchomości.

Tekst i fotografie: Lidia Głażewska Dańko, 2018, 2019
Fot. z książki Jadwigi Dobrzyńskiej, brak autora i źródła

Źródła:
–  Przewodnik Letniska Falenickie. 1938
–  Gazeta Wawerska, http://gazetawawerska.pl/2019/10/03/willa-czarnuszka/
–  AP w W-wie, Oddział w Otwocku, Akta Gminy Letnisko Falenica, j. 11, 37, 250
–  Za Barbara Wizimirska „Zapamiętane” – fragment Sefer Falenic, tłumaczenie Agata Kondrat
–  Tomasz Urzykowski, Gazeta Wyborcza, 18 sierpnia 2017